गीताई अध्याय दुसरा
संजय म्हणाला
असा तो करुणा-ग्रस्त घाबरा अश्रु गाळित ।
करीत असता खेद त्यास हे कृष्ण बोलिला ॥ १ ॥
श्री भगवान म्हणाले
कोठूनि भलत्या वेळी सुचले पाप हे तुज ।
असे रुचे न थोरांस ह्याने दुष्कीर्ति दुर्गते ॥२ ॥
निर्वीर्य तू नको होऊ न शोभे मुळी हे तुज ।
भिकार दुबळी वृत्ति सोइनी ऊठ तू कसा ॥ ३ ॥
अर्जुन म्हणाला
कसा रणांगणी झुंजू भीष्म-द्रोणांविरुद्ध मी ।
ह्यांस बाण कसे मारू आम्हा हे पूज्जनीय की ॥ ४ ॥
न मारिता थोर गुरूस येथे ।
भिक्षा हि मागूनि भले जगावे ॥
हितेच्छु हे ह्यांस वधून भोग ।
भोगू कसे भंगुर रक्त-मिश्र॥ ५ ॥
ह्यांचा चि व्हावा जय आमचा की ।
कशात कल्याण असे न जाणो ॥
मार्साने ज्यांते जगणे न इच्छ |
झुंजावया ते चि
उभे समोर ॥ ६ ॥
दैन्याने ती मारिली वृत्ति माझी ।
धर्माचे तो नाशिले ज्ञान मोहे ॥
कैसे माझे श्रेय होईल सांगा ।
पायांपाशी पातलो शिष्य-भावे ॥ ७ ॥
मिळेल निष्कंटक राज्य येथे ।
लाभेल इंद्रासन देव-लोकी ॥
शमेल त्याने न तथापि शोक ।
जो इंद्रियांते सुकवीत माझ्या ॥ ८ ॥
संजय म्हणाला
असे अर्जुन तो वीर हषीकेशास बोलुनी ।
शेवटी मी न झुंजे चि ह्या शब्दे स्तब्ध राहिला ॥९ ॥
मग त्यास हृषीकेश जणू हसत बोलिला ।
करीत असता शोक दोन्ही सैन्यात तो तसा ॥ १०॥
श्री भगवान् म्हणाले
करिसी भलता शोक वरी ज्ञान हि सांगसी ।
मेल्या-जित्यावीषी शोक ज्ञानवंत हि जाणती ॥ ११ ॥
मी तू आणिक हे राजे न मागे नव्हतो कधी ।
तसे चि सगळे आम्ही न पुढे हि नसू कधी ॥ १२ ॥
ह्या देही बाल्य तारूण्य जरा वा लाभते जशी |
तसा लाभे नवा देह न डगे धीर तो तिथे ॥ १३ ॥
शीतोष्ण विषय-स्पर्श सुख-दुःखात घालिती ।
करी सहन तू सारे येती जाती अनित्य ते ॥ १४ ॥
ह्यांची मात्रा न चाले चि ज्या धीर पुरूषा वरी ।
सम देखे सुखे दुःखे मोक्ष-लाभास योग्य तो ॥ १५ ॥
नसे मिथ्यास अस्तित्व नसे सत्यास नाश हि ।
निवाडा देखिला संती ह्या दोहींचा अशापरी ॥ १६ ॥
ज्याने हे व्यापित्रे सर्व ते जाण अविनाश तू ।
नाश त्या नित्य-तत्त्वाचा कोणी हि न करू शके ॥ १७ ॥
विनाशी देह हे सारे बित्रिले त्यात शाश्वत ।
नित्य निःस्सीम तो आत्मा अर्जुना झुंज हयास्तव ॥ १८ ॥
जो म्हणे मारितो आत्मा आणि जो मरतो म्हणे ।
दोघे न जाणती काही न मारी न मरे चि हा ॥ १९ ॥
न जन्म पावे न कदापि मृत्यु ।
होऊनी मागे न पुढे न होय ॥
आला न गेला स्थिर हा पुराण |
मारोत देहास परी मरे ॥ २० ॥
निर्विकार चि हा नित्य जन्म मृत्यू हुनी पर ।
जाणे हे तत्त्व तो कैसा मारी वा मारवी कुणा ॥ २१ ॥
सांडूनिया जर्जर जीर्ण वस्त्रे ।
मनुष्य घेतो दुसरी नविन ॥
तशीचि टाकूनि जुनी शरिरे ।
आत्मा हि घेतो दुसरी निराळी ॥ २२ ॥
शस्त्रे न चिरिती ह्यास |
ह्यास अग्नि न जाळितो ॥
पाणी न भिजवी ह्यास ।
ह्यास वारा न वाळवी ॥ २३ ॥
चिरवे जाळवे ना हा ।
भिजवे वाळवे हि ना ॥
स्थिर निश्चळ हा नित्य ।
सर्वव्यापी सनातन ॥ २४ ॥
न देखू ये न चिंतू ये ।
बोलिला निविकार हा ॥
जाणूनि हयापरी आत्मा ।
शोक योग्य नसे तुज ॥ २५ ॥
अथवा पाहसी तू हा ।
मरे जन्मे प्रतिक्षणी ॥
तरी तुज कुठे येथे ।
नसे शोकास कारण ॥ २६ ॥
जन्मता निश्चये मृत्यू ।
मरता जन्म निश्चये ॥
म्हणूनी न टळे त्याचा ।
व्यर्थ शोक करू नको ॥ २७ ॥
भूतांचे मूळ अव्यक्ती ।
मध्य तो व्यक्त भासतो ॥
पुन्हा शेवट अव्यक्ती ।
त्यामधे शोक कायसा ॥ २८ ॥
आश्चर्य जो साच चि ह्यास देखे ।
आश्चर्य जो देखत ह्यास वर्णी ॥
आश्चर्य जो वर्णन ते हि ऐके ।
ऐके तरी शून्य चि जाणण्याचे ॥ २९ ॥
वसे देहात सर्वाच्या आत्मा अमर नित्य हा ।
म्हणूनी भूतमात्री तू नको शोक करू कधी ॥ 3० ॥
स्वधर्म तो हि पाहूनि न योग्य शगणे तुज ।
धरम-युद्धाहुनी काही क्षत्रियास नसे भले ॥ ३१ ॥
प्राप्त झाले अनायासे स्वर्गीचे द्वार मोकळे |
क्षत्रियास महा-भाग्ये लाभते युद्ध हे असे ॥ ३२ ॥
हे धर्म-युद्ध टाळूनि पापात पडशील तू ।
स्वधर्मासह कीर्तीस दूर सारूनिया स्वये ॥ 33 ॥
अखंड लोक गातील दुष्कीर्ति जगती तुझी ।
मानवंतास दुष्कीर्ति मरणाहूनि आगळी ॥ ३४ ॥
भिऊनि टाळिले युद्ध मानितील महा-रथी |
असूनि मान्य तू ह्यास तुच्छता पावशील की ॥ ३५ ॥
बोलितील तुझे शत्रु भलते भलते बहु ।
निंदितील तुझे शोर्य काय त्याहूनि दुःखद ॥ ३६ ॥
मेल्याने भोगिसी स्वर्ग जिंकिल्याने मही-तळ ।
म्हणूनि अर्जुना उठ युद्धास दृढ-निश्चये ॥ 3७ ॥
हानि लाभ सुखे दुःखे हार जीत करी सम ।
मग युद्धास हो सिद्ध न लागे पाप ते तुज ॥ ३८ ॥
सांख्य-बुद्धि अशी जाण ऐक ती योग-बुद्धि तू ।
तोडिशील जिने सारी कर्माची बंधने जगी ॥ ३९ ॥
न बुडे येथ आरंभ न घडे विपरीत हि ।
जोडा स्वल्प हि हा धर्म तारी मोठ्या भयातुनी ॥ ४० ॥
ह्यात निश्चय लाभूनि बुद्धि एकाग्र राहते ।
निश्चयाविण बुद्धीचे फाटे ते संपती चि ना ॥ ४१ ॥
अविवेकी वृथा वाणी बोलती फुलवूनिया ।
वेदाचे घालिती वाद म्हणती दुसरे नसे ॥ ४२ ॥
जन्मूनिया करा कर्मे मिळवा भोग-वैभव ।
भोगा कर्म-फळे गोड सांगती स्वर्ग-कामुक ॥ ४३ ॥
त्यामुळे भुलली बुद्धि गुंतवली भोग वैभवी ।
ती निश्चय न लाभूनि समाधीत नव्हे स्थिर ॥ ४४ ॥
तिन्ही गुण वदे वेद त्यात राहे अलिप्त तू ।
सत्त्व सोडू नको सोशी द्वंद्वे निश्चिंत सावध ॥ ४५ ॥
सर्वत्र भरले पाणी तेव्हा आडात अर्थ जो ।
विज्ञानी ब्रम्ह-वेत्त्यास सर्व वेदात अर्थ तो ॥ ४६ ॥
कर्मात चि तुझा भाग तो फळात नसो कधी |
नको कर्म-फळी हेतु अकर्मी वासना नको ॥ ४७ ॥
फळ लाभो न लाभो तू निःसंग सम होऊनी ।
योग-युक्त करी कर्मे योग सार समत्व चि ॥ ४८ ॥
समत्व-बुद्धि ही थोर कर्म तिहूनि हीन चि ।
बुद्धीचा आसरा घे तू मागती फळा दीन ते ॥ ४९ ॥
येथे समत्व-बुद्धीने टळे सुकृत-दुष्कत ।
समत्व जोड ह्यासाठी ते चि कमीत कोशल ॥ ५०॥
ज्ञानी समत्व-बुद्धीने कर्माचे फळ सोडुनी ।
जन्माचे तोडिती बंध पावती पद अच्युत ॥ ५१ ॥
लंघूनि बुद्धि जाईल जेंव्हा हा मोह-कर्दम ।
आले येईल जे कानी तेव्हा जिरविशील तू ॥ ५२ ॥
श्रवणे भ्रमली बुद्धि तुझी लाभूनि निश्चय |
स्थिरावेल समाधीत तेंव्हा भेटेल योग तो ॥ ५३ ॥
अर्जुन म्हणाला
स्थिरावला समाधीत स्थित-प्रज्ञ कसा असे ।
कृष्णा सांग कसा बोले कसा राहे फिरे कसा ॥ ५४ ॥
श्री भगवान् म्हणाले
कामना अंतरातील सवे सोडूनि जो स्वये ।
आत्म्यात चि असे तुष्ट तो स्थित-प्रज्ञ बोलिला ॥ ५५ ॥
नसे दुःखात उद्वेग सुखाची लालसा नसे |
नसे तृष्णा भय क्रोध तो स्थित-प्रज्ञ संयमी ॥ ५६ ॥
सर्वत्र जो अनासक्त बरे वाईट लाभता |
न उल्लासे न संतापे त्याची प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ५७ ॥
घेई ओठूनि संपूर्ण विषयातूनि इंद्रिये ।
जसा कासव तो अंगे तेंव्हा प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ५८ ॥
निराहार-बळे बाह्य सोडी विषय साधक ।
आंतील न सुटे गोडी ती जळे आत्म-दर्शने ॥ ५९ ॥
करीत असता यत्न ज्ञात्याच्या हि मनास ही ।
नेती खेचूनि वेगाने इंद्रिये दांडगी चि की ॥ ६० ॥
त्यास रोधूनि युक्तीने रहावे मत्परायण ।
इंद्रिये जिंकिल्री ज्याने त्याची प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ६१ ॥
विषयांचे करी ध्यन त्यास तो संग लागला |
संगांतूनि फुटे काम क्रोध कामात ठेविला ॥ ६२ ॥
क्रोधातूनि जडे मोह मोहाने स्मृति लोपली ।
स्मृति लोपे बुद्धि-नाश म्हणजे आत्म-नाश चि ॥ ६३ ॥
राग-द्वेष परी जाता आल्री हातात इंद्रिये ।
स्वामित्वे विषयी वर्ते त्यास लाभे प्रसन्नता ॥ ६४ ॥
प्रसन्नतेपुढे सर्व दुःखे जाती झडूनिया ।
प्रसन्नतेने बुद्धीची स्थिरता शीघ्र होतसे ॥ ६५ ॥
अयुक्तास नसे बुद्धि त्यामुळे भावना नसे ।
म्हणूनि नमिळे शांति शांतीविण कसे सुख ॥ ६६ ॥
इंद्रिये वर्तता स्वैर त्यामागे मन जाय जे ।
त्याने प्रज्ञा जशी नौका वाऱ्याने खेचली जळी ॥ ६७ ॥
म्हणूनि इंद्रिये ज्याने विषयातूनि सर्वथा ।
ओठूनि घेतली आंत त्याची प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ६८ ॥
सर्व भूतास जी रात्र जागतो संयमी तिथे ।
सर्व भूते जिथे जागी ज्ञानी योग्यास रात्र ती ॥ ६९ ॥
न अंग पावे भरता हि नित्य ।
समुद्र घेतो जिरवूनि पाणी ॥
जाती तसे ज्यात जिरूनि भोग |
तो पावला शांति न भोग ॥ ७० ॥
सोडूनि कामना सर्व फिरे होऊनि निःस्पृह ।
अहंता ममता गेली झाला तो शांति-रूप चि ॥ ७१ ॥
अर्जुना स्थिती ही ब्राम्ही पावता न चळे पुन्हा ।
टिकूनि अंत-काळी हि ब्रम्ह-निर्वाण मेळवी ॥ ७२ ॥
दुसरा अध्याय समाप्त
Hits: 87